Təfsir alimlərinin şahı.
Rəsulullah əfəndimiz Məkkədə ikən Abdullah ibni Abbasın anasına buyurmuşdu ki:
- Sənin bir oğlun olacaq. Doğulduğu vaxt mənə gətir!
Uşağı gətirdikləri zaman qulağına azan və iqamə oxuyub adını Abdullah qoydular. “Allahım! Onu dində fəqih (fiqh alimi) et və kitabını ona öyrət” deyərək dua etdilər. Sonra anasının qucağına verib buyurdular ki:
- Xəlifələrin atasını al, apar!
Abbas bunu eşitdi və bu vəziyyəti Peyğəmbər əfəndimizə gəlib soruşanda, “Bəli, belə söylədim. Bu uşaq xəlifənin atasıdır” buyurdu.
Hamısı onun nəslindən oldu
Abbasi dövlətinin başına çox xəlifələr gəldi. Bunların hamısı Abdullah ibn Abbasın nəslindən oldu.
Abdullah ibn Abbas Rəsulullahın duası bərəkətiylə elmdə çox yüksək dərəcələrə çatdı. Daha kiçik yaşda ikən Rəsuli əkrəm əfəndimizin yanına gedərdi. Xalası Meymunə binti Haris Rəsulullahın zövcəsi idi. Bu səbəblə bir çox dəfə Peyğəmbərimizin evinə gedib gəlmiş, bəzi gecələr orada qalmışdır.
Abdullah ibn Abbas Rəsulullahın dəstəmaz suyunu hazırlayar, birlikdə namaz qılardılar. Dəstəmaz almağı, namaz qılmağı Rəsulullahdan görərək öyrəndi. Davamlı xidmət səbəbiylə Rəsulullahın çox dua və iltifatına qovuşdu.
Bir dəfə Peyğəmbər əfəndimiz mübarək əlini Abdullah ibn Abbasın başına qoyaraq belə dua etdi:
- Ya Rəbbi! Bütün elm və hikməti bu başa ver! Onları şərh və təfsir edə bilsin.
Bir başqa gün də mübarək əlini sinəsi üzərinə qoyub:
- Allahım! İnsan oğluna ehsan etdiyin hər elm və hikmət bu gözəl sinədə toplansın, buyurmuşdur.
Peyğəmbərimiz Mədinəyə hicrət etdikdən sonra Abdullah ibn Abbas ailəsi ilə birlikdə hicrətin səkkizinci ilinə qədər Məkkədə qaldı. Məkkənin fəthindən əvvəl Mədinəyə hicrət etdi. Bu sıralarda hələ 11-12 yaşlarında idi. Ağlı, zəkası, tez qavrayışı ilə diqqəti çəkir və sevilirdi.
Ən dərin alim
Peyğəmbərimiz vəfat etdiyi sırada İbni Abbas on üç və ya on dörd yaşında idi. Əshabı kiramın böyüklərinin məclisində iştirak etdi. Həzrəti Ömərin söhbətlərinə və elm məclisinə davam edib, onun Peyğəmbərimizdən aldığı elmə, feyzə və mərifətlərə qovuşdu.
Abdullah ibn Abbas dörd xəlifə dövründə fitvalar verdi. Həzrəti Osman dövründə edilən Şimali Afrika səfərinə qatıldı. Bu səfərdə İslam ordusu adına ona elçilik vəzifəsi verildi. Burada hökmdarlıq edən Cərcis ilə görüşdü. Cərcis və adamları onun ağılını, zəkasını, fikir qüvvətini və elmini görərək çaşmışdılar. Hətta onların, “Bu, Ərəblərin ən dərin alimidir” dedikləri bildirilmişdir. Döndükləri zaman Həzrəti Osmanın əmri ilə onun yerinə həcc əmirliyi etdi. Bu vəzifədən döndüyü vaxt Həzrəti Osman şəhid edilmişdi. Həzrəti Əlinin xəlifəliyi əsnasında Bəsrə valiliyində oldu.
Abdullah ibn Abbas Əshabı kiram arasında elminin üstünlüyü ilə tanınmışdır. Übey ibn Kəb onun haqqında buyurdu ki:
- O, bu ümmətin alimidir. Ona ağıl və anlayış verilmişdir. Rəsulullah əfəndimiz onun dində fəqih olması üçün dua etmişdir.
Bəhr-ül elm
Abdullah ibn Abbas həzrətləri Mühacir və Ənsarı-kiramdan bir çoxlarıyla görüşər, onlara Rəsulullahın hərbləri və nazil olan surələr haqqında sual soruşardı. Elminin çoxluğu səbəbiylə ona ləqəb olaraq Bəhr-ül elm, yəni “elm dəryası” deyildi.
Çalışmaları, son dərəcə müntəzəm və bəlli bir plan daxilində idi. Hansı gün nə iş edəcəyini əvvəlcədən təsbit edər və onlara eynilə riayət edərdi.
Dörd böyük xəlifə və digər Əshabı-kiramdan çox iltifat gördü. Bu iltifatlar qarşısında əsla halını dəyişdirmədi. Təvazödən heç ayrılmadı. Çox mədh edildiyi vaxt; “Mənə bu neməti ehsan edən Allahu təaladır. Çünki, Rəsulullah əfəndimiz mənim üçün dua etdi” deyərdi.
Abdullah ibn Abbas həzrətləri xüsusilə Qurani-kərimin təfsiri və ayəti-kərimələrin izahında yüksək bir elmə sahib idi. Bu vəsfindən dolayı ona Tərcümən-ül Quran deyilmişdir. Həzrəti Ömər, onu elm məclisində tutar və daim elmə təşviq edərdi. Yaşının kiçikliyinə baxmayaraq İbni Abbasa hörmət edər, onunla məsləhətləşər, elm və irfanını təqdir və təbrik edərdi.
Abdullah ibn Abbas həzrətləri Həzrəti Ömərin onu üstün tutub məclisində tutması haqqında belə deməkdədir:
“Həzrəti Ömər məni, Əshabı Bədirin məclisində tutardı. Onlardan bəziləri Həzrəti Ömərə, “Nə üçün bu gənci yanında saxlayırsan” deyə sual etdikləri zaman buyurardı ki:
- Bu, sizin bildiklərinizdən deyil.”
Alimlər məclisinə gələrdi
Tələbəsi Ata ibn Əbi Rəbah deyər ki:
- İbni Abbasın elm məclisindən daha üstün və daha faydalı bir məclis görmədim. Alimlər, salehlər, şairlər onun məclisinə iştirak edər, hər biri elmə doymuş olaraq hüzurundan ayrılardılar.
Abdullah ibn Amr ibn As da İbni Abbası mədh edərək deyər ki:
- Sünnəti və Quranı kərimdəki ayəti-kərimlərin ehtiva etdiyi hökmlərin incəliklərini ən yaxşı bilənlərimizdəndir.
Abdullah ibn Abbas həzrətləri dövrünün elm, irfan, fəzilət baxımından öndə gələnlərindəndir.
Elmdə canlı bir kitabxana olub, bütün elmləri özündə toplamış, təfsir, hədis, fiqh, ədəbiyyat və səhabənin iltifat etdiyi məsələlərdə və digər elm sahələrində mütəxəssis olmuşdu.
Quranı-kərimlə əlaqədar elmini, istəyən və soruşanlara öyrədərdi. Quranı-kərim ayətlərinin toplanmasında və nəşrində böyük xidməti olmuşdur.
Məşhur vəlilərdən Şəqiq bir həcc mövsümündə İbni Abbasın bir xütbəsini dinləmişdi. İbni Abbas, Nur surəsinin təfsirini etmişdi. Şəqiq buna heyran olub dedi ki:
- Bu təfsirin qədri, qiyməti yüksəkdir. Əgər məcusilər (atəşpərəstlər), yunanlar bunu eşitsəydi, hamısı müsəlman olardı.
Təfsir yazmadı
Abdullah ibn Abbas həzrətlərinin müstəqil bir təfsir kitabı yoxdur. Fəqət təfsirə dair müxtəlif rəvayətləri vardır. İslam alimləri təfsir kitablarını onun rəvayətləriylə bəzədilər.
Abdullah ibn Abbas həzrətlərinin nəql etdiyi rəvayətlərindən bir qismini Firuzabadi, Tənvir-ül-Mikbas min Təfsiri İbni Abbas adlı bir kitabda toplamışdır. Onun təfsirə dair rəvayətləri müxtəlif yollarla nəql edilmişdir.
İbni Abbas həzrətlərinin verdiyi fitvalar, fiqh elminin ən qüvvətli əsərlərindəndir. Xəlifə Məmun zamanında topladılan fitvalar iyirmi cild idi. Özünə həvalə edilən məsələlərə çox açıq və uyğun cavablar verməsi ilə məşhur oldu. Bu səbəblə müşküllərini soruşmaq üzrə özünə çox sayda gələn olurdu. Sual soruşmaq üçün gələnlərin çox olması səbəbiylə, gələnləri əlli adamlıq qruplar halında yanına alıb, suallarına cavab verərdi.
Tələbələrindən Əbu Saleh deyir:
“İnsanlar məsələlərini soruşmaq üçün Abdullah ibn Abbasın evinin önündə toplanmışdılar. Yol insanlarla dolub daşmışdı. Kimsənin gəlib keçməsi mümkün deyildi. Hüzuruna girib qapı önündəki vəziyyəti xəbər verdim. Mənə su gətirməyimi dedi. Gətirdiyim su ilə dəstəmaz aldı və buyurdu ki:
- İndi çıx və çöldəkilərə söylə! Onlardan Quranı-kərim və qiraət elminə dair sual soruşmaq istəyənlər gəlsinlər!
Çölə çıxıb söylədim. O barədə sualı olanlar içəri girdilər. Ev doldu. Müşküllərini soruşdular və cavablarını artıqlamasıyla alıb çölə çıxdılar. Sonra təkrar buyurdu ki:
- İndi Quranı-kərimin təfsir və şərhi barəsində məlumat almaq istəyənlər gəlsin!
Söylədim. İçəri girdilər. Onlar da evin otaqlarını doldurdular. Onların da suallarını cavablandırdı. Doymuş olaraq çıxdılar. Arxasından təkrar buyurdu:
- Haram, halal və fiqhdən məsələsi olanlar, gəlsinlər!
Cavablarını aldılar
Xəbər verdim, onlar da içəri girdilər. Evdə yenə boş yer qalmadı.
Gələnlər də haram, halal və fiqh mövzularında müxtəlif suallar soruşdular. Onlara da çox gözəl cavablar verdi.
Gələnlər çölə çıxdılar. Sonra təkrar buyurdu ki:
- Fəraiz yəni miras məsələlərinə dair sualları olanlar girsinlər!
Onlar gəlib evi doldurdular. Cavablarını alıb çıxdılar.
Onlar çıxdıqdan sonra yenə buyurdu :
- Lüğət elmindən və ədəbiyyatdan soruşmaq istəyənlər, girsinlər.
Onlar da gəlib suallarını soruşub cavablarını aldılar. Beləcə, sualı olanların hamısı cavablarını təfərrüatlı bir şəkildə aldılar.
Bu vəziyyətə yaxından şahid olduqdan sonra anladım ki, Qureyş, Abdullah ibn Abbas həzrətləri ilə nə qədər iftixar etsə azdır. Həyatımda, qapısında belə çox insanların toplandığı bir başqa kimsə görmədim.”
İbni Abbas həzrətləri hədis elmində bir dərya idi. 2660-a qədər hədisi-şərif rəvayət etdi. Hədisi-şərifləri tədqiq və araşdırma ilə öyrənərdi. Rəvayətləri Kitabı-sittə deyilən məşhur altı hədis kitabında yer almışdır.
Abdullah ibn Abbas həzrətləri ömrünün son günlərində 7-8 gün xəstə yatdıqdan sonra 687-ci ildə Taifdə vəfat etdi. Cənazə namazını Həzrəti Əlinin oğlu Muhamməd ibn əl-Hənəfiyyə qıldırdı və buyurdu ki:
- Bu gün, bu ümmətin ən alimi vəfat etdi. Onun vəfatı müsəlmanları çox üzdü.
Gözləri görməz olmuşdu
Abdullah ibn Abbas həzrətləri uzun boylu, gözəl ağ üzlü, iri bədənli bir şəxs idi. Saqqalını xına ilə boyayardı. Çox ağlaması səbəbiylə, yanaqlarında, göz yaşlarının buraxdığı izlər görünərdi. Ömrünün sonuna doğru gözləri görməz olmuşdu. Bunun üçün bu beyti söyləmişdi:
Allah, gözlərimdən görmə nurunu aldısa,
Dilimdə və ürəyimdə o nur davam edir.
Abdullah ibn Abbas həzrətləri buyurdu ki:
“Dağlar belə bir-birinə qarşı azsa, azğınlıqlarının cəzasını alacaqdır.”
“İçində haram olanın, yəni haram yeyənin, namazını Allahu təala qəbul etməz.”
“Mənim üçün gecənin az bir vaxtını elmə ayırmaq, bütün gecəni ibadətlə keçirməkdən daha sevimlidir.”
“İnsanlara xeyri öyrədənlər üçün dənizdəki balıqlara qədər hər şey Allahu təaladan məğfirət diləyər.”
“Rəsulullah əfəndimiz misvaqdan istifadə etmək xüsusunda bizə elə əmrlər verərdi ki, bu barədə bir ayə gələcəyini zənn edərdik.”
“Hər binanın bir təməli vardır. İslam binasının təməli də gözəl əxlaqdır.”
“Zənginə ikram edib, kasıba xəyanət edən lənətlənmişdir.”
“Qiyamət günü Cənnətə ilk dəvət ediləcək olanlar, hər vəziyyətdə Allahu təalaya həmd edənlərdir.”
“Ey çox günah işləyən! Etdiyin işin şərli nəticəsi səni gözləyir, onun üçün özündən əmin olma! Gülməkdəsən, amma başına nələr gələcəyini anlamırsan. Bu halın, günahların ən böyüyüdür. Bir səhv işdə müvəffəqiyyət qazanar, sevinərsən. Bu sevinmən, etdiyin səhvdən daha böyükdür.”
Səbir üç növdür
“İşləyəcəyin səhv bir işin fürsətini qaçıranda kədərlənərsən. Halbuki bu, o səhvdən daha təhlükəlidir. Sən səhvdəsən. Allahu təala, səni daim görməkdədir. Bu görüş, qəlbini titrətməz. Bu halın, etdiyin səhvdən daha pisdir.”
“Səbir üç növdür. Birincisi, fərzlərin edilməsində çətinliklərə səbr etməkdir. Bunun savabı üç yüz dərəcədir. İkincisi haramlardan və qadağan edilən şeylərdən çəkinmə xüsusunda səbir. Bunun altı yüz dərəcə savabı vardır. Üçüncüsü, müsibətin ilk gəldiyi anda göstərilən səbirdir. Bunun da fəziləti doqquz yüz dərəcədir.”
Tələbəsi Mücahid ibn Cəbr, Abdullah ibn Abbasın belə buyurduğunu nəql edər:
“Sənə lazım olmayan və faydasız şeylərdən danışma! Çünki bu lazımsız bir işdir, zərərindən də əmin deyilsən.
Yerində olmayan lüzumlu sözü də danışma! Çox vaxt faydalı söz yerini tapmaz, itər gedər.
Sən də elə et!
Səfeh və axmaq kimsələrlə mübarizə aparma! Çünki səfeh, qəlbində sənə nifrət edər. Axmaq, adi kimsələr, dili ilə sənə əziyyət edərlər.
Tanıdığın bir nəfər yanından ayrıldığı zaman, onun ayrı bir yerdə səni necə xatırlamasını istəyərsən, sən də onu elə xatırla!
Sən, əfv edilməyin istədiyin xüsuslarda, onu da əfv et! Qardaşının sənə nə şəkildə rəftar etməsini istəyərsən, sən də ona o şəkildə rəftar et!
Günahkar olaraq tutulub da, ehsan və mükafat görənin əməli kimi əməl et!”
Abdullah ibn Abbas bir dərsində belə buyurdu:
- Bəsmələni oxuyan, Allahu təalanı zikr etmiş olar. Əlhəmdülillah deyən, şükr etmiş olar. Allahu əkbər deyən, Allahu təalanı təzim etmiş, böyük bilmiş olar. La ilahə illəllah deyən, Allahu təalanı tövhid etmiş olar. La havlə vəla qüvvətə illa billah deyən, Allahu təalaya təslim olmuş olar. Onun üçün Cənnətdə yüksək bir dərəcə və xəzinələr vardır.
Abdullah ibn Abbas həzrətləri fərzlərə çox əhəmiyyət verərdi. Nəsihət istəyənlərə buyurardı ki:
- İlk əvvəl fərzləri etməlidir. Allahu təalanın əmrlərini yerinə yetir və Ondan kömək istə! Allahu təala bir qulunda düzgün niyyət və qatındakı savaba qovuşma arzusu görüncə, onun istəmədiyi şeyləri ondan uzaqlaşdırar.
Allahu təala mömin, facir, günahkar hər kəsin ruzisini halaldan təqdir etmişdir. Halal ruzisi üçün səbr etsə, Allahu təala onu mütləq göndərər. Səbirsizlik göstərib haramdan bir şey yeyərsə, halal ruzisindən azaldar.
O da səni güdər
Abdullah ibn Abbas həzrətləri deyir:
“Rəsulullah əfəndimiz mənə belə buyurdu:
- Ey oğlum! Sənə faydalı olacaq və Allahu təalanın razı olduğu bir neçə şey öyrədimmi?
Sən Allahu təalanın haqqını güdərsən, O da səni güdər. Genişlik vaxtında Onu unutmazsan, çətin zamanında imdadına çatar.
İnsanlar sənə bir şey vermək üçün bir araya gəlsələr, o şeyi Allahu təala təqdir etmədisə, verməyə gücləri çatmaz. Bir şeydən səni məhrum etdikləri zaman, əgər Allahu təala o şeyi təqdir etdisə, mane ola bilməzlər.”
Etdiyini Allah üçün et! Nəfsinin xoşuna gəlməyən şeylərə səbr edərsən, sənin üçün çox xeyir və gözəllilər vardır. Allahu təalanın köməyi səbirlə birlikdə gəlir. Sıxıntıdan sonra rahatlıq vardır.
Abdullah ibn Abbas dünyanın yaradılışıyla əlaqədar olaraq bir dərsində buyurdu ki:
Rəsulullah əfəndimiz buyurdu ki:
İblis Adəm əleyhissəlam yer üzünə endirilincə Allahu təalaya soruşdu:
- Qullarına səadət yolu göstərmək üçün, bir çox kitab və Peyğəmbərlər verdin. Qullarını azdırmaq üçün, mənə nə verəcəksən?
- Sənin kitabın nəfsi azdıran şerlər və musiqidir. Peyğəmbərlərin, kahinlər, falçılar, cadugərlərdir. Ağıldan edən, qəlbləri qaraldan qidaların da Bəsmələsiz yeyilən, içilən şeylər və sərxoş edən içkilərdir. Nəsihətlərin, yalan; evin, oyun yerləri və hamamlar; tələlərin, çılpaq gəzən qızlar; məscidlərin, fisq (günah) məclisləridir.
Ümmətinə əmr et!
Abdullah ibn Abbas buyurdu ki:
“Allahu təala İsa əleyhissəlama buyurdu ki:
- Ya İsa! Muhamməd əleyhissəlama iman et! Sənin ümmətindən, Onun zamanına yetişənlərin, Ona iman etmələri üçün də ümmətinə əmr et! Muhamməd əleyhissəlam olmasaydı, Adəm Peyğəmbəri yaratmazdım.
Muhamməd əleyhissəlam olmasaydı, Cənnəti, Cəhənnəmi yaratmazdım. Ərşi su üzərinə yaratdım. Hərəkət etdi. Üzərinə, Lə iləhə illəllah Muhammədun Rəsulullah yazanda dayandı.”
Bir gün Abdullah ibn Abbas həzrətlərinə soruşdular:
- Beş vaxt namazı əmr edən ayəti-kərimə, Quranı-kərimin harasındadır?
Cavabında buyurdu ki:
- Rum surəsinin on yeddinci və on səkkizinci ayələrini oxu! Bu iki ayəti-kərimədə məalən buyuruldu ki:
“Axşam və səhər vaxtlarında, Allahı təsbeh edin! Göylərdə və yer üzündə olanların etdikləri və əsr və zöhr vaxtlarında edilən həmdlər, Allahu təala üçündür.”
Axşam edilən təsbeh, axşam və şam namazlarıdır. Səhər edilən təsbeh, sübh namazıdır. Əsr və zöhr vaxtlarında edilən həmdlər, əsr və zöhr namazlarıdır.
Bu ayəti-kərimələr beş vaxt namazı əmr etməkdədir.
Qəbir əzabından qurtarar
Abdullah ibn Abbas deyir:
“Bir neçə Səhabə səfərdə bir çadır qurduq. Burada qəbir olduğunu bilmirdik. Birinin Mülk surəsinin başından sonuna qədər oxuduğunu eşitdik. Mədinəyə gəlincə bunu Rəsulullaha ərz etdik. Buyurdular ki:
- Bu surə, ölünü qəbirdəki əzabdan xilas edər.”
Abdullah ibn Abbas buyurdu ki:
- Allahu təala bütün əmrləri üçün sərhəd qoymuş, bu sərhədi keçəndə, üzr saymışdır. Üzr olanı bağışlamışdır. Tək, zikr edin əmri, belə deyildir.
Bunun üçün bir sərhəd və üzr tanımamışdır. Heç bir üzr ilə zikr tərk edilə bilməz. Çünki O, “Dayanarkən, oturarkən və yatarkən də zikr edin! Hər yerdə, hər halda, dil ilə və qəlb ilə zikr edin! Məni heç unutmayın” buyurdu.
Bəqərə surəsinin yüz elli ikinci ayəsində məalən, “ Məni zikr edin! Mən də sizi zikr edərəm!” buyuruldu.